Zespół metaboliczny – objawy i leczenie
Zespół metaboliczny (zespół X, zespół polimetaboliczny, zespół insulinooporności) uważany jest za kluczowy czynnik ryzyka wystąpienia chorób układu sercowo-naczyniowego. Miażdżyca, choroba niedokrwienna serca, a także cukrzyca, bardzo łatwo rozwijają się u osób z zespołem metabolicznym. Zespół metaboliczny stanowi zbiór określonych parametrów, spośród których podstawowym kryterium rozpoznawczym jest otyłość brzuszna. Zespół metaboliczny występuje u około 20% polskiej populacji, w tym częściej u kobiet. Zespół X jest typowy dla osób prowadzących siedzący tryb życia, spożywających w nadmiarze posiłki oparte głównie na cukrach prostych i tłuszczach. Wieloletnie trwanie w tych przyzwyczajeniach grozi pogłębianiem się zaburzeń metabolicznych i wystąpieniem groźnych dla zdrowia powikłań. Zespołowi metabolicznemu często towarzyszą zaburzenia hormonalne, które wymagają konsultacji endokrynologicznej. Jak rozpoznać u siebie zespół metaboliczny? Co można zrobić, by uniknąć chorób spowodowanych zespołem X?
Jakie objawy wskazują na zespół metaboliczny?
Umów wizytę teraz - do lekarza zajmującego się leczeniem zespołu metabolicznego w naszym szpitalu
Międzynarodowa Federacja Diabetologiczna (IDF, International Diabetes Federation) podaje kryteria, których spełnienie kwalifikuje do rozpoznania zespołu metabolicznego. Warunkiem rozpoznania jest obecność otyłości wisceralnej (brzusznej) oraz współistnienie przynajmniej dwóch z poniżej podanych zaburzeń:
- poziom trójglicerydów powyżej 150mg/dl lub terapia dyslipidemii,
- niski poziom „zdrowego” cholesterolu HDL ( < 40 mg/dl u mężczyzn, < 50 mg/dl u kobiet),
- ciśnienie tętnicze powyżej 130/85mmHg lub terapia nadciśnienia tętniczego,
- poziom stężenia glukozy we krwi powyżej 100 mg/dl (na czczo) lub rozpoznana cukrzyca typu 2.
Otyłość brzuszna (wisceralna)
Otyłość brzuszna kojarzona jest z gromadzeniem się tkanki tłuszczowej w okolicach talii. W rzeczywistości tłuszcz odkłada się nie tylko pod skórą, ale także wewnątrz jamy brzusznej. Otyłość wisceralna utożsamiana jest z obwodem talii przekraczającym 80 cm u kobiet i 94 cm u mężczyzn. Można się także spotkać ze wskaźnikiem WHR (waist to hip ratio), który stanowi stosunek obwodu talii do obwodu bioder. Jeśli uzyskany wynik WHR jest większy lub równy 0,85 u kobiet i 1,0 u mężczyzn, można stwierdzić otyłość typu brzusznego.
Wisceralna dystrybucja tkanki tłuszczowej uważana jest za najbardziej niekorzystną ze względu na specyficzną aktywność hormonalną tłuszczu brzusznego. Produkcja cytokin prozapalnych (np. IL-6) jest 2-3 razy większa w tkance tłuszczowej typu brzusznego niż w tkance tłuszczowej podskórnej. Tłuszcz brzuszny stanowi także źródło glikokortykosteroidów (ze względu na zwiększoną ekspresję receptorów dla enzymu przekształcającego nieaktywny kortyzon do kortyzolu). Hormony pochodzące z wisceralnej tkanki tłuszczowej wydzielane są do żyły wrotnej, którą trafiają do wątroby, wpływając na jej czynność. Ogólnie, wysoki poziom IL-6 i glikokortykosteroidów promuje rozwój procesów zapalnych i zakrzepowych oraz nasila zaburzenia metaboliczne.
Zaburzenia metabolizmu węglowodanów
Insulina jest hormonem produkowanym przez trzustkę. Insulina stymuluje transport glukozy do komórek, obniżając poziom cukru we krwi. Komórki organizmu zawierają receptory, których pobudzenie przez insulinę umożliwia transport glukozy do wnętrza komórki. Wrażliwość komórek na działanie insuliny jest w 50% uwarunkowana genetycznie, a w pozostałych 50% zależy od czynników środowiskowych – głównie rodzaju i stopnia otyłości oraz poziomu aktywności fizycznej. U niektórych osób potrzebne jest o wiele więcej insuliny, by umożliwić transport glukozy do komórki. Dlaczego tak się dzieje?
Na zaburzenia metabolizmu najbardziej narażone są osoby prowadzące siedzący tryb życia i przyjmujące nadmiar kalorii pochodzący z posiłków bogatych w cukry proste. Gdy węglowodany spożywane są nadmiernej ilości, ich wykorzystanie przez mięśnie oraz magazynowanie w formie glikogenu w mięśniach i w wątrobie może nie być wystarczające. Nadmiar glukozy przekształcany jest wtedy w kwasy tłuszczowe, z których następnie powstają trójglicerydy i cholesterol. Nadmiar trójglicerydów buduje tkankę tłuszczową, w tym tkankę tłuszczową wisceralną. Uwalniane z brzusznej tkanki tłuszczowej różne związki docierają do wątroby i hamują magazynowanie glukozy w wątrobie. Ograniczenie źródła utylizacji glukozy w wątrobie pozostawia jej wysoki poziom we krwi, dodatkowo podwyższając poziom uwalnianej insuliny. Regularnie powtarzające się wysokie stężenia insuliny we krwi skutkują chowaniem się receptorów dla insuliny usytuowanych na powierzchni komórek. Powyżej opisany mechanizm w dużym uproszczeniu wyjaśnia potencjalny mechanizm powstawania insulinooporności u osób z nadwagą i otyłością brzuszną.
Insulinooporności może towarzyszyć zwiększenie retencji jonów sodu oraz obniżenie filtrowania kwasu moczowego przez nerki. Skutkiem może być nadciśnienie tętnicze oraz zwiększone stężenie kwasu moczowego we krwi (hiperurykemia). Istnieją również poglądy, że to hyperurykemia może powodować zespół metaboliczny, ponieważ w niektórych badaniach zaobserwowano przewlekle podwyższony poziom kwasu moczowego we krwi poprzedzający hiperinsulinemię. Proponuje się, że zbyt duże stężenie kwasu moczowego we krwi upośledza mięśniowy przepływ krwi i może w ten sposób ograniczyć transport glukozy do mięśni.
Dyslipidemia
Dyslipidemia oznacza podwyższone stężenie trójglicerydów oraz „złego” cholesterolu LDL we krwi, przy obniżonym poziomie „dobrego” cholesterolu HDL. Dyslipidemia pierwotna może być uwarunkowana genetycznie, ale może być też związana z nieprawidłową dietą, siedzącym trybem życia czy nikotynizmem. Dyslipidemia wtórna rozwija się na tle innych schorzeń lub stanowi skutek zażywania niektórych leków.
HDL to tak naprawdę lipoproteina transportująca cholesterol z tkanek i osocza do wątroby. Efektem funkcji HDL jest obniżenie całkowitego poziomu cholesterolu we krwi. Dyslipidemia (zwłaszcza obniżenie HDL, nawet przy względnie unormowanym poziomie LDL) prowadzi do rozwoju miażdżycy, a przez to podwyższa ryzyko wystąpienia choroby niedokrwiennej serca, zawału serca oraz udaru niedokrwiennego mózgu.
Nadciśnienie tętnicze
Prawidłowe ciśnienie tętnicze krwi u zdrowej dorosłej osoby powinno być niższe od 130/85mmHg. Rozpoznanie nadciśnienia tętniczego następuje przy regularnych pomiarach wynoszących 140/90mmHg lub więcej. Zespół metaboliczny częściej występuje u osób z nadciśnieniem tętniczym. Jednoczesne występowanie nadciśnienia tętniczego i zaburzeń metabolicznych istotnie zwiększa ryzyko chorób serca i naczyń. Nadciśnienie tętnicze przyspiesza rozwój miażdżycy – ściany tętnic ulegają przebudowie, tracą elastyczność i są bardziej narażone na powstanie blaszek miażdżycowych. Blaszka miażdżycowa składa się m.in. ze złogów cholesterolu – jego wysoki poziom w przebiegu zespołu metabolicznego przyczynia się do szybszej progresji miażdżycy tętnic.
Powikłania zespołu metabolicznego
Otyłość typu brzusznego, insulinooporność, dyslipidemia, nadciśnienie tętnicze oraz podwyższona aktywacja procesów zapalnych i zakrzepowych to czynniki prowadzące do powikłań sercowo-naczyniowych.
Blaszka miażdżycowa może być przyczyną zwężenia światła naczynia – np. zwężenie tętnic wieńcowych prowadzi do rozwoju choroby niedokrwiennej serca. Ostre zamknięcie światła naczynia wieńcowego skutkuje brakiem dopływu krwi do określonej części mięśnia sercowego – jest to zawał serca.
Gdy zmiany miażdżycowe występują w naczyniach doprowadzających krew do mózgu (tętnicach szyjnych i dogłowowych) mogą pojawiać się bóle i zawroty głowy. Ostre zamknięcie naczynia w obrębie mózgu skutkuje udarem niedokrwiennym mózgu.
Zmiany miażdżycowe w obrębie tętnic kończyn dolnych powodują ból i męczliwość kończyn w trakcie chodzenia (chromanie przestankowe). Jest to związane z niewystarczającą podażą tlenu do pracujących mięśni. Zatrzymanie się w miejscu i odpoczynek niwelują dolegliwości. Zamknięcie tętnicy w obrębie kończyny dolnej wiąże się z jej ostrym niedokrwieniem i czasem grozi nawet amputacją nogi.
Zespół metaboliczny u kobiet może wiązać się z występowaniem zespołu policystycznych jajników (PCOS, polycystic ovary syndrome). Schorzenie to charakteryzuje się m.in. brakiem owulacji, znacznie utrudniając kobietom zajście w ciążę. Objawami PCOS są cechy androgenizacji, wywołane podwyższonym poziomem męskich hormonów płciowych (androgenów): nadmierne owłosienie, łojotok, trądzik, łysienie z przodu głowy, nieregularne miesiączki.
Zespół metaboliczny – leczenie
Leczenie zespołu metabolicznego obejmuje działania mające na celu redukcję nadwagi lub otyłości, głównie poprzez zmniejszenie procentowego udziału wisceralnej tkanki tłuszczowej w dystrybucji masy ciała. Celem postępowania jest także poprawa wrażliwości tkanek na insulinę, poprawa profilu lipidowego oraz normalizacja ciśnienia tętniczego krwi.
Podstawę leczenia stanowi zmiana stylu życia. Wskazane jest zwiększenie aktywności ruchowej, a najlepiej wprowadzenie treningu mającego na celu redukcję tkanki tłuszczowej przy jak najmniejszej utracie masy mięśniowej. Trening taki powinien być bezpieczny dla osób z nadciśnieniem tętniczym, dlatego oprócz konsultacji kardiologicznej, w początkowym okresie warto skorzystać z pomocy profesjonalnego trenera współpracującego z lekarzem.
Dieta powinna dostarczać wszystkich potrzebnych składników odżywczych. Kaloryczność należy dostosować do poziomu aktywności, dzięki czemu możliwe będzie uzyskanie bezpiecznej, stopniowej redukcji masy ciała. Osoby z nadciśnieniem tętniczym krwi powinny ponadto zmniejszyć podaż soli w diecie.
Gdy zaburzenia metabolizmu węglowodanów są znaczne, konieczne jest wdrożenie leków przeciwcukrzycowych. W przypadku nadciśnienia tętniczego krwi lekarz może zadecydować o stosowaniu leków hipotensyjnych.
Zespołowi metabolicznemu mogą towarzyszyć zaburzenia hormonalne, dlatego osoba z zespołem metabolicznym powinna znajdować się pod stałą kontrolą lekarza endokrynologa. Rozpoznanie PCOS może wymagać stosowania leków antyandrogennych lub leków stymulujących owulację.
Całościowe spojrzenie na procesy zachodzące w organizmie bez wątpienia pozwala podjąć działania służące kompleksowej poprawie zdrowia i jakości życia osobom z zespołem metabolicznym.
FAQs:
1. Co to jest zespół metaboliczny?
Zespół metaboliczny to zbiór objawów istotnie podwyższających ryzyko rozwoju miażdżycy i wystąpienia jej groźnych powikłań (udaru mózgu, zawału serca, ostrego niedokrwienia kończyny dolnej). Zespół metaboliczny cechuje występowanie otyłości wisceralnej czyli nadmiaru tłuszczu zlokalizowanego wewnątrz jamy brzusznej. Z zespołem metabolicznym wiążą się również: podwyższony poziom trójglicerydów we krwi, nieprawidłowy stosunek frakcji HDL do LDL cholesterolu, nadciśnienie tętnicze krwi oraz cukrzyca typu II. U kobiet z zespołem metabolicznym częściej rozpoznaje się zespół policystycznych jajników (PCOS).
2. Zespół metaboliczny – jakie są czynniki ryzyka?
Do czynników podwyższających ryzyko zespołu metabolicznego zalicza się: siedzący tryb życia, wysokokaloryczną dietę bogatą w cukry proste i tłuszcze nasycone, palenie tytoniu, stres oraz zaburzenia hormonalne (najczęściej hiperandrogenizm).
3. Zespół metaboliczny – do jakiego lekarza należy się udać?
Ze względu na złożoność zaburzeń leczenie może wymagać konsultacji u kilku specjalistów. Rolą lekarza endokrynologa jest rozpoznanie objawów typowych dla zespołu metabolicznego i zalecenie koniecznych do rozpoznania badań. Endokrynolog może również przepisać leki usprawniające metabolizm węglowodanów i tym samym ułatwiające redukcję masy ciała. W przypadku rozpoznania nadciśnienia tętniczego, wskazane są regularne wizyty u lekarza kardiologa i stosowanie się do jego zaleceń. Dietetyk pomaga w ustaleniu planu posiłków, dzięki czemu chudnięcie i poprawa stanu zdrowia przebiegają dużo łatwiej.
